Volgens het huwelijksrecht van de Rooms-Katholieke Kerk, dat vele eeuwen leidend was in grote delen van Europa, was een vrijwilligewederzijdse huwelijksbelofte tussen twee geliefden al voldoende om een huwelijk rechtsgeldig te laten zijn, zelfs als was dit huwelijk in het geheim (clandestien) gesloten. Toch golden ook vroeger al een aantal uitzonderingen hierop, deels op morele, maar deels ook op erfrechtelijke gronden.
Bijbelse tijden
De Bijbel geeft, met name in de Bijbelboeken Genesis en Leviticus, een opsomming van verantschapsrelaties waarbinnen ondelringe huwelijkenzijn verboden. Hoewel de meeste verboden terug te voeren zijn op een verbod vanwege bloedverwantschap, strekte dit verbod zich ook uit totpersonen die weliswaar geen bloedverwanten waren, maar door huwelijk tot dezelfde familie waren gaan behoren.
Een belangrijke uitzondering hierin was het zogenaamde ‘zwagerhuwelijk’ of ‘leviraatshuwelijk’, vooral bekend vanuit de Joodse huwelijkswetgeving, maar in vroeger tijden ook in gebruik bij andere volkeren zoals de Hettieten. Bij het zwagerhuwelijk werd de broer van eenoverleden Joodse man die kinderloos was gestorven, geacht diens plaats in te nemen en de weduwe van zijn broer te trouwen, om zo diensnalatenschap en de latere oudedagsverzorging van de weduwe veilig te stellen.
Romeins recht
In het Romeins recht stond de bloiedverwantschap meer centraal. Als er sprake was van een ‘voorvaderlijke verwachtshap’, was een huwelijk in principe niet toegestaan. Het verbod gold voor de verwantschap in opgaande en dalende lijn. Daarom vielen binnen de Romeinse huwelijkswetgeving huwelijken tussen neven en nichten meestal niet onder het verbod, omdat er geen sprake was van een rechtstreekse opgaande of dande lijn tussen neef en nicht; wel waren broer-en-zus-huwelijken verboden.
De Katholieke huwelijkswetgeving
De verwantschapsgraden die de Katholieke kerk als verboden graden beschouwden varieerden door deeeuwen heen. De vroegste bepalingen waren gebaseerd op de oude Joodse huwelijkswetten. Tijdens diverse concilies werd de reikwijdte van de verboden uitgebreid. Het voert te ver om alle details hier tenomenen, maar de belangrijkste ontwikkelingen waren
Synode van Epaone (517)
Aanvullend op de bestaande verboden werd een tevens verboden te trouwen met de weduwe van zijnbroer,de zuster zijner eigen overleden echtgenote, met zijn stiefmoeder, met oomzegsters, de weduwevan zijn oom, of met zijn stiefdochter.
Verbod op huwelijken tussen veranten tot in de zevende graad (ca. 600)
Op aandringen van de aartsbisschop en latere heilige Isidorus van Sevilla werden huwelijken tussen verwanten tot in de zevende graad verboden.Dit verbod, dat dus vele huwelijkskandidaten formeel uitsloot van een geldig huwelijk en daarom in de praktijk vaak overtreden zal zijn, had met name gevolgen voor het erfrecht: kinderen uit dergelijke huwelijken konden op basis van de verwantschapsgraad van hun ouders juridisch als ‘onwettige’ kinderen beschouwd worden (immers voortgekomen uit en feiteijk ongeldig huwelijk) en daarmee het recht op hun erfdeel verliezen.Met name in dynastieke conflicten binnen het Heilige Roomse Rijk speelden de verboden huwelijksgraden tot in de zevende graad een belangrijkerol, omdat op basis daarvan velen het recht op erven van goed en land ontzegd kon worden.
Concilie van Trente (1545-1563) en decreet Tametsi (1563)
Besluiten over wijzigingen in het huwelijksrecht werden pas tijdens een van de laatste zittingsdagen van het over een periode van vele jarenuitgesponnen concilie genomen en samengevat in het decreet
Tametsi. Naast de verplichting tot het instellen van doop- en huwelijksregisters werd het aantal verboden huwelijksgraden teruggebracht van zeven naar vier. Bovendien werd vastgesteld dat voor voorgenomen huwelijken binnen deze vier graden in voorkomende gevallen vrijstelling van het verbod(dispasatie) mocht worden verleend door de bisschop onder wiens bisdom het bruidpaar viel.
Wereldlijke wetgeving
Naast de kerkelijke huwelijkswetgeving stelde ook een wereldlijke heerser als Keizer Karel V een verbod in op huwelijken binnen bepaalde gradenvan verwantschap. In zijn Edict van 1540 werden niet alleen bloedverwanten, maar ook aangehuwde verwanten van huwelijken met te nauwverwanten uitgesloten. Gelet op de trekst van de bepaling en het feit dat ook de aangehuwde verwanten hier uitdrukkelijk werden benoemd, lijkt het gerchtvaardigd om er van uit te gaan dat met name de complexe erfrechtkwesties die dergelijke huwelijken met zich mee konden brengen deaanleiding vormden tot de uitvaardiging van dit edict.
Verboden graden na de Reformatie
Met de Reformatie kwam ook een eind aan het monopolie van de Rooms-Katholieke Kerk op het gebied van de huwelijkswetgeving. Degereformeerde machthebbers beschouwden immers het huwelijk eerst en vooral als een werelds, ‘politiek’ onderwerp, waarover ook dewereldlijke rechtspraak zeggenschap had. Toch waren ook in gereformeerde ogen huweijken tussen te nauw verwanten onwenselijk, zowel vanuitmoreel als vanuit erfrechtelijk oogpunt. In de Politieke Ordonnantie van 1580
werden dan ook in de artikelen 5 tot en met 11 de volgendehuwelijken uitdrukkelijk verboden:
- huwelijken tussen personen in rechte afstammingslijn (ouders met kinderen, grootouders met kleinkinderen, etc.) [art. 5]
- huwelijken tussen (half)broer en (half)zussen [art. 6]
- huwelijken tussen ooms en oomzegsters en huwelijken tussen tantes en tantezeggers; ooms en tantes was het ook verboden te trouwen metkinderen of kleinkinderen van een oom- of tantezegger [art. 7]
- huwelijken tussen een weduwnaar of weduwe met een verwant van de overleden partner die binnen de in artikel 5 tot en met 7 genoemdvallen [art. 8]
- huwelijken tussen een weduwnaar of weduwe en een stiefkind, of met nakomelingen van een stiefkind [art. 9]
- huwelijken tussen een weduwe en een broer van haar overleden echtgenoot, alsmede huwelijken tussen een weduwnaar en de zus van zijnoverleden echtgenote [art. 10]
- huwelijken tussen een weduwe en de oom van haar overleden echtgenoot, evenals tussen een weduwnaar en de tante van zijn overledenechtgenote.; zij mochten ook geen huwelijk aangaan met de nakomelingen van deze personen [art. 11]
Deze verboden verwantschapsgraden kwamen grotendeels overeen met de graden die binnen de roomskatholieke huwelijkswetgeving alsverboden golden. Een belangrijke wijziging was dat peetooms en -tantes, die volgens de roomskatholieke opvattingen geestelijke verwant waren aan de dopeling ‘niet langer werden uitgesloten van een huwelijk met hun petekind, mits zij uiteraard niet binnen een andere verbodenverwantschapsgraad vielen (hetgeen vaa het geval was, omdat peetouders vaak ooms en tantes van de dopeling waren).
Uitzonderingen
Met name in kleinere dorpen en steden leidde het principe van verboden huwelijksgraden tot complicaties: in deze gemeenschappen was er immers vaak sprake van een beperkt aantal families waartoe ieder van de dorpelingen behoorde. Onderlinge verwantschap kwam daardoor vaakvoor bij aanstaande bruidsparen. In dergelijke gevallen dienden de verloofden vrijstelling (‘dispensatie’) aan te vragen om te mogen trouwen. Met name uit de roomskatholieke Zuidelijke Nederlanden zijn veel dipensaties bekend.
Een andere belangrijke uitzondering betrof de Joodse gemeenschappen. Binnen het Joodse geloof was hhet gebruikelijk dat bij een kinderloosoverleden gehuwde man een ongehuwde broer trouwde met diens weduweL het zogenaamde ‘leviraatshuwelijk’ of ‘zwagerhuwelijk’. Volgens deregels van de Politieke Ordonnantie van 1580 was een dergelijke huwelijk niet toegestaan. De Staten-Generaal besloten echter deze Joodsezwagerhuwelijken wel als geldig te beschouwen. De redenering hierachter was dat deze huwelijken, hoewel in strijd met de bepalingen in deordonnatie, gebaeerd waren op de wetten die Mozes ontvangen had en dat een verbod op dergelijke huwelijken Joden te zeer zou verhinderen omconform hun geloofsovertuiging te leven.
Huidige verboden huwelijken
De in 1580 vastgestelde verboden huwelijksgraden bleven formeel nog lang in stand, hoewel uit de praktijk blijkt dat hier niet altijd even strikt opwerd toegezien. Pas in 1970 kwam met de invoering van het Nieuw Burgerlijk Wetboek een einde aan het verbod op huwelijken met aan- en bloedverwanten in dederde graad: zo waren huwelijken tussen ooms en oomzegsters en tantes en tantezeggers voortaan niet meer verboden. Ook huwelijken tussenneef en nicht werden vanaf 1970 erkend.
Vanaf 2009 waren er initiatieven om de toestemming voor neef-nichthuwelijken weer terug te draaien met het oog op de bestrijding van gedwongen huwelijken. De hieraan gepaard gaande discussie leiddeuiteindelijk niet tot een verbod, maar wel tot de in 2015 ingevoerde Wet tegengaan huwelijksdwang. Daarbij werd gesteld dat bij huwelijken tussen neef en nicht, maar ook tussen ooms en omzegsters of tantes en tantezeggers, de huwelijkspartnersonder ede dienen te verklaren dat zij het huwelijk uit vrije wil aangaan.